Το 1914, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης γράφει το μυθιστόρημα Η τιμή και το Χρήμα, το οποίο κυκλοφορεί αρχικά σε συνέχειες στο περιοδικό Νουμάς. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα καθαρά ηθογραφικό, το οποίο είναι παράλληλα ριζοσπαστικό. Απαλλαγμένο από προσπάθειες εξωραϊσμού της κοινωνίας της εποχής, παρουσιάζει τη ζωή της Κέρκυρας στα τέλη του 19ου αιώνα, κάτω από τις πραγματικές της συνθήκες. Μια κοινωνία στην οποία οι ζωές των ανθρώπων ήταν εξαρτημένες από τις κοινωνικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις, καταδυναστευόταν από το θεσμό της προίκας, το λαθρεμπόριο και το ρουσφέτι, ενώ η καταγωγή και η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση καθόριζε σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ζωής του κάθε ανθρώπου.
Τα πρόσωπα του μυθιστορήματος έχουν το καθένα τα δικά του πάθη, μετατρέπονται όμως σε πρόσωπα δραματικά, καθώς τα αδιέξοδα στα οποία οδηγούνται από τις συνθήκες, αλλά κυρίως από τις παγιωμένες και απαρχαιωμένες αντιλήψεις της κοινωνίας, καθορίζουν τις αποφάσεις και τις πράξεις τους.
- Η σιόρα Επιστήμη η Τρινκούλαινα έχει τέσσερα παιδιά. Παλεύει με το βιοπορισμό, προσπαθώντας να μαζέψει ένα κομπόδεμα για την προίκα των κοριτσιών της οικογένειας και για να συντηρήσει το σπίτι της, βασιζόμενη μόνο στα δικά της χέρια, καθώς ο άντρας της είναι ένας μέθυσος.
- Ο Αντρέας, νεαρός αριστοκρατικής καταγωγής, ωστόσο βουτηγμένος στα χρέη, προσπαθεί να ξεχρεώσει το σπίτι του κάνοντας λαθρεμπόριο ζάχαρης, ενώ ο θείος του τον παροτρύνει σε έναν «καλό γάμο» με μια καλή προίκα που θα τον βοηθήσει να ορθοποδήσει οικονομικά. Ωστόσο, είναι ερωτευμένος με τη Ρήνη, τη μεγάλη κόρη της σιόρας Επιστήμης, κοπέλα φτωχής οικογένειας. Τίθεται, λοιπόν, για αυτόν το μεγάλο δίλημμα μεταξύ της επιλογής μιας νύφης με καλή προίκα που θα τον βγάλει από τα αδιέξοδά του ή της Ρήνης που ξέρει ότι τον αγαπά και την αγαπά κι αυτός. Για αυτό το λόγο, η προσπάθεια να αποσπάσει από την σιόρα Επιστήμη μεγαλύτερη προίκα γίνεται ο στόχος του, καθώς έτσι θα καταφέρει να έχει διπλή ωφέλεια.
- Η Ρήνη είναι νεαρή, γεμάτη πάθος για τη ζωή και αισιοδοξία. Ερωτεύεται τον Αντρέα και πιστεύει ότι η αγάπη τους αρκεί για να καταφέρουν να έχουν την ευτυχία που αναζητούν. Ωστόσο, δεν παύει να είναι ρεαλίστρια και δυναμική. Γυναίκα κατώτερης κοινωνικο-οικονομικής τάξης είναι εξοικειωμένη με την ιδέα της γυναικείας εργασίας και δεν θα διστάσει, όταν χρειαστεί, να πάρει την κατάσταση στα χέρια της.
Η ζωή και των τριών προσώπων εξαρτάται, αλλά και επηρεάζεται, με διαφορετικό τρόπο, από την τιμή και το χρήμα:
- Η τιμή του Ανδρέα είναι η διασφάλιση της περιουσίας του, να καταφέρει να ξεπληρώσει τα χρέη του για να μην ξεπέσει οικονομικά. Για να διατηρήσει την τιμή του, έχει ανάγκη το χρήμα, το οποίο προσπαθεί να το εξασφαλίσει ζητώντας μια καλή προίκα από την σιόρα Επιστήμη, «για να λευτερώσει το σπίτι του».
- Η τιμή της σιόρας Επιστήμης είναι η τιμή του σπιτιού της, η οποία ρισκάρει να ντροπιαστεί με τη συναναστροφή της Ρήνης με τον Αντρέα και τελικά «χάνεται» όταν ο Αντρέας «κλέβει» τη Ρήνη. Από την άλλη, το χρήμα είναι το κύριο μέλημά της: εργάζεται για να συντηρήσει το σπίτι, αλλά και να μαζέψει μια προίκα για τις κόρες της. Γι’ αυτό μαζεύει τα τάλαρα και τα «αυγατίζει», κάνοντας το κουμάντο της, κρατώντας από 600 στην κάθε κόρη για προίκα και ένα κομπόδεμα για την οικογένεια και τα έξοδά της. Για να μην αδικήσει, όπως λέει, τα αδέρφια της Ρήνης, αρνείται να της δώσει πιο μεγάλη προίκα, προτιμώντας να «ατιμαστεί» η κόρη της και το σπίτι της.
- Η Ρήνη βρίσκεται εξ ολοκλήρου εξαρτημένη, σχεδόν παγιδευμένη, από την τιμή και το χρήμα που είναι σε αυτό το σημείο της ζωής της αλληλένδετα. Σε μια εποχή που ο γάμος δεν ήταν αποτέλεσμα τόσο πολύ της αγάπης δύο νέων, αλλά μια οικονομική συνδιαλλαγή, η γυναίκα λογαριαζόταν περισσότερο ως αντικείμενο οικονομικής συμφωνίας. Επομένως, χωρίς μια καλή προίκα χάνει την τιμή της, καθώς επέλεξε να ακολουθήσει τον Ανδρέα, ο οποίος τελικά αρνείται να τη στεφανωθεί χωρίς την προίκα που είχε αρχικά ζητήσει…[1]
«Είμαι δουλεύτρα· ποιόνε έχω ανάγκη;»: η συμβολή της εργασίας στη γυναικεία χειραφέτηση.
Η Ρήνη είναι κοινωνικά στιγματισμένη, έγκυος ενώ είναι ανύπαντρη, έχει ντροπιαστεί και έχει ντροπιάσει την οικογένειά της, όταν συνειδητοποιεί ότι ο Ανδρέας είναι ένας άνθρωπος που βάζει πάνω απ’ όλα το προσωπικό του συμφέρον. «Για λίγα χρήματα ήσουν έτοιμος να με πουλήσεις και χωρίς αυτά δεν μ’ έπαιρνες. Πάει τώρα η αγάπη.» καταλήγει να του πει. Θέλοντας από την άλλη να μην αδικήσει τα αδέρφια της, δεν δέχεται να πάρει μεγαλύτερη προίκα, ενώ αναλαμβάνοντας πλήρως την ευθύνη της κατάστασής της, αποφασίζει να εργασθεί για να καταφέρει να μείνει μόνη της και να μεγαλώσει το παιδί της. Και η απόφασή της αυτή, αν και δύσκολη τόσο για την εποχή, όσο και για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται παγιδευμένη, την οδηγεί ένα βήμα πιο κοντά στην ανεξαρτησία της, ένα βήμα πλησιέστερα στην χειραφέτησή της.[1]
Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης γράφει την Τιμή και το Χρήμα το χρονικό διάστημα κατά το οποίο, έχοντας διαβάσει τα έργα του Καρλ Μαρξ και απογοητευμένος από την πολιτική κατάσταση που επικρατεί στην χώρα, έχει στρέψει το βλέμμα του στον Σοσιαλισμό και τα λαϊκά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Παράλληλα, την εποχή εκείνη, είχε δημιουργηθεί το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα με πρωτοπόρα την Καλλιρρόη Παρρέν και την έκδοση και κυκλοφορία της εφημερίδας «Εφημερίς των Κυριών». Ωστόσο, το φεμινιστικό κίνημα, το οποίο απευθύνονταν περισσότερο στην Αθήνα και στις γυναίκες της αστικής τάξης, αν και έθιγε ζητήματα όπως αυτά της γυναικείας εργασίας και του θεσμού της προίκας, περιορίζονταν κυρίως σε θέματα εκπαίδευσης και στην προσπάθεια κάποιων πιο μετριοπαθών νομοθετικών μεταρρυθμίσεων που αφορούσαν το γυναικείο φύλο. Υποστηρίζοντας και ο ίδιος το κίνημα για τη χειραφέτηση των γυναικών, μέσα από τη σοσιαλιστική προσέγγιση και με έκδηλη τη συμπάθειά του για τα λαϊκά στρώματα, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης δίνει στο πρόσωπο της Ρήνης μια επαναστατική πνοή: Η Ρήνη πνίγεται από τις προκαταλήψεις της κοινωνίας, τους παρωχημένους κοινωνικούς θεσμούς, δυσφορεί με την αδικία και είναι απογοητευμένη από την απληστία των ανθρώπων και γι’ αυτό αντιδρά και επαναστατεί. Σε μια εποχή στην οποία οι όποιες προσπάθειες πραγματοποιούνταν για τη γυναικεία χειραφέτηση έθεταν ως πρωταρχικό σκοπό την εργασία και την εκπαίδευση των γυναικών, η Ρήνη έχει μοναδικό μέσο την εργασία. Η Ρήνη ήταν αποκλεισμένη από την εκπαίδευση λόγω της οικονομικής κατάστασης της οικογένειας, καθώς άφησε το σχολείο για να ασχοληθεί με τις δουλειές του σπιτιού, ώστε να μπορέσει η μητέρα της να εργαστεί. Η δουλειά, θα της εξασφαλίσει την οικονομική της ανεξαρτησία, τόσο από τον Ανδρέα, τον οποίο τελικά αρνείται να πάρει για σύζυγο, όσο και από την οικογένειά της και θα έχει έναν καθοριστικό ρόλο στη χειραφέτησή της.[2]
To γυναικείο ζήτημα και η χειραφέτηση των γυναικών αποτέλεσαν πεδίο διαμάχης και συζητήσεων, ενώ παράλληλα, κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αινώνα, πυροδότησαν αγώνες για την διεκδίκηση των δικαιωμάτων των γυναικών στην Ευρώπη και την Αμερική και λίγο αργότερα στην Ελλάδα. Βασικά αιτήματα: οι καλύτερες συνθήκες εργασίας, το δικαίωμα στην εκπαίδευση και το δικαίωμα ψήφου. Στην ελληνική κοινωνία τίθεται και ένα επιπλέον ζήτημα: η κατάργηση του θεσμού της προίκας. Γυναίκες διάφορων κοινωνικών θέσεων, με διαφορετικούς ίσως κάθε φορά άμεσους στόχους, συσπειρώνονται για ένα κοινό σκοπό: την χειραφέτησή τους από την πατριαρχική κοινωνία. Ως υποστηρικτής του γυναικείου κινήματος, ο Θεοτόκης καταφέρνει με την Τιμή και το Χρήμα να μεταδώσει της ιδέες του για τη θέση της γυναίκας και την χειραφέτησή της μέσα από την ιστορία μιας φτωχής επαρχιακής οικογένειας της Κέρκυρας.
Πηγές:
[1] Η Τιμή και το Χρήμα, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Εκδόσεις Νεφέλη
βλ. επίσης: Η Τιμή και το Χρήμα, www.el.wikipedia.org
[2] «Η ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη», Αριστ. Δ. Σίδερι, «Φιλότεχνος» Βόλου τ. Δ’ – Ε’ (1926)
βλ. επίσης: «Κωνσταντίνος Θεοτόκης σα συγγραφέας, σαν άνθρωπος», Ειρήνη Α. Δεντρινού, ομιλία στο Λύκειο των Ελληνίδως, 19 Απριλίου 1927
βλ. επίσης: http://foundation.parliament.gr
βλ. επίσης: Ο Ροΐδης χλευάζει τη γυναικεία χειραφέτηση, http://www.efsyn.gr
βλ. επίσης: Καλλιρρόη Παρρέν, http://www.el.wikipedia.org
Πηγές φωτογραφιών: 1) Εικόνα από την ταινία «Η τιμή της αγάπης», κινηματογραφική μεταφορά του μυθιστορήματος: http://www.ert.gr
2) Εικόνα από το βιβλίο «Η Τιμή και το Χρήμα», Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Εκδόσεις Νεφέλη
Της Πέλης Γαλάνη
Metron Ariston 